بامیان یکی ازولایات تاریخی وکهن افغانستان است که درمرکزکشورقرارداشته ودارای شهرت جهانی می باشد . اهیت تاریخی بامیان ازآنجا هویداست که درآثارمورخین ،دانشمندان وحتی شاعران دوره مختلف باربار نامبرده شده است  .

مورخ تاریخ سیستان گفته : بامیان درمرکزافغانستان ودریک سطح مرتفع واقع شده ودارای منابع سرشارآبی می باشد ،درواقع سرسبزی وحاصل خیزی بلخ ازآبهای است که ازبامیان سرچشمه می گیرد. بلخ وبامیان ازرهگذرتاریخی دارای وجوه اشتراک زیاد است به همین علت دربسیاری ازمتون باهم بلخ بامی آمده است .

کلمۀ بامیان درالسنۀ قدیم افغانستان یا آریانای کهن مانند اوستا وفارسی ریشۀ کهن دارد ، درقدیم صفت بامیه به معنای فروزنده وتابنده بودکه درپهلوی بامیک ازهمین ریشه است . طبق گفتۀ آقای حبیبی  درفارسی وپهلوی بام به معنای سپیده دم وسحرگاه آمده است وهم اکنون نیز دردره سادات روستای به نام بامسرای وجود دارد که بی ربط به این موضوع نمی باشد .درواقع بامیان شکل فارسی « بامیکان » یا «بامیگان » پهلوی است .

پیشینۀ تاریخی بامیان  به اوایل دوران کوشانیان یعنی سده یکم میلادی بازمی گرددکه آیین بودا را تا نواحی  شمال هندکش گسترش داده بودند، همچنان عبور  راه ابریشم ازبامیان به این سرزمین جان تازه ای بخشیده بود . راه ابریشم راه تجارتی بود که هند را به چین وصل می کرد ، بامیان که درمسیر این راه قرارداشت بتدریج به مرکزتجارتی مذهبی مهمی تبدیل شد .

چنانچه راهب بودایی چینی که دراوایل سدۀ هفتم میلادی ازبامیان دیدن کرده بود ،درگزارشهای خود ازده ها معبد بودایی که درآنها هزاران راهب مشغول  عبادت بودند یادمی کند .

موقعیت بامیان وثروتی که ازراه نذورات بودایها وبازرگانانی که ازآنجا عبورمی کردندبدست آمد موجب شد بامیان به یکی ازبزرگترین مراکز آیین بودا تبدیل گردد وآثاربدیع ازهنربودایی درآنجا پدید آید ، که شگفتی هربیننده ای رابرانگیزد .

دومجسمۀ بودا که یکی پنجاوسه مترودیگری سی وپنج متربود ازشاهکارهای عصرکوشانی به شمارمی رفت . هیوان تسانگ ازیک مجسمۀ عظیم خوابیده هم خبرداده که امروزه در،رابطه به این موضوع تحقیقات ادامه دارد. با انقراض سلسلۀ کوشانیان بدست شاپور اول ساسانی در(220 )م بامیان ضمیمۀ دولت ساسانی شد ولی بنا به گفتۀ کلیسنیکف  تسلط ساسانی ها به بامیان پایدارنبوده ومرزهای خراسان به سبب تهاجمات هپتالیان وترکان دستخوش تغیراتی شد. فرمانروایان محلی بامیان از پیش ازاسلام ملقب به شیر بودندوبرروی سکه های که ازایشان برجای مانده کلمۀ شیر بارسم الخط کوشانی دیده می شود(حبیبی ) طوری که دردایرة المعارف بزرگ اسلامی آمده درسده های نخستین اسلامی آیین بودا ،دربامیان رواج داشته و فاتحان عرب هیچگاه ازعهدۀ تصرف مناطق شرق هندوکش برنیامدند وبه گرفتن باج ازفرمانروایان محلی راضی بودند.

دردوران خلافت منصور (136 ،158 ) شیربامیان به دست مزاحم بن بسطام به دین اسلام  درآمدولی اطاعت رسمی ازخلافت به روزگارمهدی عباسی بازمی گردد.با وجود این مسائل آیین بودا ومعابد بودایی همچنان به حیاط خود ادامه می داد تا اینکه یعقوب لیث صفاری این ناحیه را تصرف ومعابد آن را ویران وتاراج کرد .

پس ازآن جغرافیه نویسان درسده های (4، 7 ) بامیان را شهر متوسط وصف کرده اند، تا اواسط سدۀ چهارم قمری شیران بامیان براین منطقه فرمانروایی داشته اند ، ازآن ببعد نامی ازآنها درکتب تاریخی به چشم نمی خورد .

درعصرغوریان بامیان به تصرف علاءالدین جهانسوز درآمد وازهمین زمان آل شنسب یا شنسبیان ازحکومت  غوریان دربامیان تأسیس شد ، پس ازحدود هفتاد سال حکومت  درسال (612 ) بدست خوارزمشاهیان منقرض گردید.

در سال (618 )ق این شهر به تصرف سپاهیان چنگیز  درآمدوچنگیز به خونخواهی نواده اش که دربامیان کشته شده بود شهربامیان را ویران کرد ، جهانگشایی جوینی این حادثۀ غم انگیزرا این گونه بیان کرده است : (یا سا داد که هرجانورکه باشد ازاصناف بنی آدم تا انواع بهاییم تمامت را بکشند وازایشان کسی را اسیر نگیرندوتا بچه درشکم مادر نگذارند وبعد از آن هیچ آفریده درآن ساکن نگردد،و آن را ماو بالیغ یعنی شهر بد نامیدند).   شدت این خرابیها به حدی بود که پس ازگذشت یک سده همچنان ویران وغیرمسکونی اقی ماند .بله شاید این اولین ستم بزرگ براین ناحیه بود ولی هرگزآخرین نبود بعدازآن بامیان باربارویران ،قتل عام وغارت شد .

بامیان ازآن روزگارطلایی خود فاصله گرفت واین فاصله هرروزبیشتر شده رفت ، آری بامیانی که درسده اول میلادی ودرعصرکوشانی ها ازنظرثروت  وهنرزبان زد خاص وعام بود و بودای بامیان غرق درطلاو جواهروآن چنان تزئین شده بودکه چشم هربیننده ای را خیره می کرد . امروز درقرن (21) عصرتکنالوژی وارتباطات درتاریکی مطلق بسرمی برد .

امروز دلهای مردم بامیان لبریز ازآرزوهای رنگارنگ است ، نوری برای دیدن ،راهی برای رفتن ونانی برای خوردن . آیا این ها آرزوی بلندی است ؟ نه ، شاید مردم کشورهای دیگراین آرزوهارا بشنوند شگفت زده شوند ولی این نه دروغ است ونه افسانه ، یک واقعیت تلخ است که اکثرقریب به اتفاق مردم بامیان ازکمترین امکانات زندگی برخوردارنیستند .

گویا مردم بامیان ازیاد برده اند که روزی نام این  شهر را «ماوبالیغ » نهاده بودند، ولی آیا بامیان هنوزهم همان شهر بد است ؟ نمی دانم ! مانده ام که چه بگویم ! اگراین طور نیست پس چرا کمترین توجهی به بامیان نمی شود ؟ که اگر می شد امروزبامیان متفاوتی را شاهد بودیم . بامیانی که دارای منابع سرشارآبی می باشدنمی تواند صاحب برق شود ؟ چرا ! اما نیست دلی که برای مردم بامیان بسوزد .

دلسوزان ممکت ازیاد برده اندکه  مردم بامیان برای آزای کشوراز زیریوغ اتکبارواستبداد  بیشترین تلاشهارا انجام داده وزیاد ترین شهدارا تقدیم وطن کرده است ، اما وارثان این شهدا امروز باچه مشکلاتی مواجه است ، این است حق شهدا برگردن ما ؟ نه مردم بامیان ازآغازدوران معاصر تابه امروز مورد کم لطفی قرار گرفته است . بعد ازطالبان که مردم بامیان را قتل عام کردند وبزرگتین ضربه هارا برپیکر داغداروزخمی این مردم  وارد کردند . دولت منتخب هم مرهمی براین زخمها ننهاد .

ازطالبان گله کردن دیوانگی است ، چون هدفی جز تخریب وکشتارنداشتن . اما ازدولتی که شعارش عدالت اجتماعی وانکشاف متوازن است باید گله کرد وفریاد زد ویارآورشد که بامیان هم عضوی ازاعضای پیکری واحدی به نام افغانستان است ، تافته جدابافته نیست .

بامیان ولایتی است که درده سال اخیر امن ترین نقطه افغانستان بود ومردم بامیان ثابت کرده اند که چقدر ازجنگ و آوارگی بیزاروتشنۀ صلح و امنیت و بازسازی هستند ، اما دریغ کمترین توجهی به این مردم نشده وبازسازی هم دراین ولایت کم رنگ به نظر می رسد .

سرچشمه ها :

1 – جوینی ، عطاملک ،تاریخ جهانگشای ،به کوشش محمد قزوینی .

2 – حبیبی ، عبدالحی ، جغرافیای تاریخی افغانستان .

3 – دایرة المارف آریانا ،کابل ، 1341 ش

4 – برشنا ،عبدالغفور،«نگاهی به تاریخ هنرهای زیبا درافغانستان »،آریانا ، کابل .